13- فرهیختگان / ملا محسن فیض کاشانی

«محمّد حسن بن مرتضی»، مشهور به «ملا محمد محسن فیض کاشانی»، حکیم، فیلسوف، محدّث، و عارف و دانشمند شیعه دوره صفوی، در 14 صفر، سال 1007 ه. ق. در «کاشان» به دنیا آمد و در سال 1090 ه. ق. در شهر «کاشان»  درگذشت .

پدر «ملا محسن»، «رضی الدین شاه مرتضی (950- 1009 ه. ق.)، فقیه، متکلم، مفسر، و ادیب، در حوزه دینی شهر کاشان، تدریس داشته و از شاگردان «ملا فتح الله کاشانی» (متوفی 988 ه. ق.) و «ضیاءالدین محمّد رازی (متوفی 1091 ه. ق.) بوده است .

مادر «ملا محسن»، «زهرا خاتون» (متوفی 1071)، بانویی عالِم و شاعر، دختر «ضیاءالعرفا رازی»، از عالِمان بزرگ «شهر ری» بوده است .

جدّ «ملا محسن»، «تاج الدین شاه محمود» فرزند «ملا علی کاشانی»، عالِم و عارفی شاعر از ناموران زمان خویش در «کاشان» بوده و در آنجا مدفون است (1)

«ملا محمد محسن»، شاگرد «ملا صدرای شیرازی» و داماد بزرگ وی بوده است . «ملا محسن»، در فقه و اصول و فلسفه و کلام و حدیث و تفسیر و شعر و ادب، توانا و در تمامی این موارد و رشته های دیگر، آثاری گرانبها از خود به یادگار گذاشته است .

خاندان«ملا محسن فیض کاشانی»، عموماً از علماء و دانشمندان خوشنام کاشان بودند، به ویژه جدّش شاه محمود، پدرش شاه مرتضی و برادرانش مولی محمد معروف به نورالدین و مولی عبدالغفور و فرزندان آنها محمد هادی بن نورالدین و محمد مومن عبدالغفور و فرزند خود «فیض» «مولی محمد» ملقب به «علم الهدی»، همگی دارای مقام عالی دینی بودند که تألیفات و تصنیفات نفیسی داشته‌ اند .

 تألیفات و تصنیفات

«فیض کاشانی»، عمر با برکت خود را صرف تعلیم، تدریس و تألیف کرد . او پس از کسب معارف و استفاده علمی و معنوی از اساتید بزرگ خود، نوشتن کتاب و رساله را از 18 سالگی آغاز نمود و در طی 65 سال، نزدیک به 200 جلد، اثر نفیس در علوم و فنون مختلف تألیف کرد .

خدمات پُرارج و گرانبهای ایشان در این آثار، نسبت به ترویج مذهب شیعه با خدمات و زحمات مردان زیادی از عالِمان دینی برابری می کند . «ملا محسن فیض» در فهرست های متعددی که خود نگاشته، تعداد تألیفات و تصنیفات را تا 80 جلد ذکر کرده و فرزندش «علم الهدی»، تعداد آثار «ملا محسن فیض» را 130 جلد نام بُرده است، امّا برابر فهرست تهیه شده از سوی ادیب و شاعر معاصر، «مصطفی فیضی»، تعداد کتاب ها و رساله های فیض، قریب به 140 جلد بالغ می گردد (2)، که اکثر آنها به زیور طبع آراسته شده است .

معرفی چند تألیف مهم

الف) در تفسیر قرآن کریم

1- تفسیر صافی : از کُتُب معتبر در تفسیر قرآن کریم است . «ملا محسن فیض»، این تفسیر را در سال 1075 ه. ق. با مطالعه اکثر تفاسیر قرآن کریم (شیعه و سنّی) نوشته و در ضمن بیان آیات، روایات معتبر و مستند شیعه را گِرد آورده است .

2- تفسیر اصفی : این تفسیر، تلخیص «صافی» است که در سال 1077 ه. ق. نوشته شده است .

3- تفسیر مصفی : برگزید مطالب تفسیری «تفسیر اصفی» می باشد .

ب) حدیث و روایت

1- الوافی : «محدّث کاشانی» برای نوشتن کتاب «وافی»، 4 کتاب معتبر حدیث، یعنی «کافی»، «تهذیب»، «استبصار»، و «من لایحضره الفقیه»، را در سال 1068 ه. ق. تنقیح و با حذف احادیث مکرر، آن را یک جا در اجزای متعدد جمع کرده و پس از آن فرزندش «علم الهدی» با نوشتن و افزودن یک جزء که شامل معرفی رجال حدیث، کشف رموز و ... بوده، آن را تکمیل کرده است . هم اکنون کتاب «الوافی» در مجلدات متعدد چاپ گردیده است .

2- الشافی : منخبی از احادیث «الوافی» است که در سال 1082 ه. ق. نگاشته شده است .

3- النوادر : مجموعه احادیث نقل نشده در کُتُب معتبر را گِرد آورده است .

4- المحجه البیضاء : «ملا محسن فیض» در سال 1046 ه. ق. ، کتاب «احیاء العلوم» «امام محمد غزالی» را تنقیح و تصحیح کرد و با استفاده از احادیث و روایات معتبر شعیه، آن را شرح و تکمیل نمود . سپس در سال 1090 ه. ق.، «المحجه» را تلخیص و نام «الحقایق» را بر آن نهاد .

5- مفاتیح الشرایع : از کُتُب روایی فقهی و استدلالی «ملا محسن فیض» است که در سال 1043 ه. ق. نگاشته شده است . این کتاب دربردارنده همه ابواب فقه است . «ملا محسن فیض» با عنایت شدید به کتاب و سنت معصومین (ع) و گریز از به کارگیری دلایل عقلی و اجتهاد به رأی، راه نوین فرا روی پژوهشگران در «علم فقه» قرار داده است .

این کتاب، از آغاز تألیف مورد توجه مجتهدان و محدّثان بوده و تاکنون 14 شرح و چندین حاشیه بر آن نگاشته شده که از جمله آنها : شرح «آقا محمد باقر بهبهانی» (بزرگ مجتهد قرن دوازدهم) را می توان نام بُرد .

ج) کلام و عرفان

از کُتُب کلامی و عرفانی حکیم و عارف کاشانی، کتاب «اصول المعارف» (در چند جلد)، تألیف سال 1046 ه. ق. و «اصول العقائد»، تألیف سال 1036 ه. ق.، رساله های «علم الیقین»، «الحق الیقین»، «عین الیقین»، «الحق المبین»، «الجبر و الاختیار» و ... می باشند .

د) اخلاق و ادب

در موضوع اخلاق و ادب، کتاب و رساله های متعددی به زبان فارسی و عربی نگاشته است . «ضیاء القلب» (تألیف سال 1075 ه. ق.)، «الفت نامه» و «زاد السالک» (تألیف بن سال 1030 تا 1040 ه.ق.)، «شرح الصدر» (تألیف 1065 ه. ق.)، «راه صواب»، گلزار قدس»، «آب زلال»، «دهر آشوب»، «شوق الجمال»، «شوق المهدی»، «شوق العشق»، و دیوان قصائد، غزلیات و مثنویات، از جمله آن کتاب ها می باشند .

آراء و اندیشه ها

در لابلای نوشته ها و گفته های «ملا محسن فیض کاشانی»، نظرات و آراء ویژه ای در مسائل فقهی، فلسفی و کلامی به چشم می خورد که گویای شخصیت واقعی ایشان است و نیز از این آثار به سیر تطّور افکار و اندیشه های این عالِم و عصر و دورانش پی می بریم .

«ملا محسن فیض»، در تمامی «ابواب فقه»، چنانچه از کتاب فقهی روایی ایشان، «مفاتیح الشرایع» استفاده می شود، نظراتی خاصّ دارد (3) . یکی از فتاوا و نظریات مهم «ملا محسن فیض» که در موضوع «غنا» شهرت دارد، بدین شرح است :

«ملا محسن فیض»، به استناد روایاتی معتبر، «غنا» (آواز خوانی) را در مجالس عروسی جایز دانسته و همچنین در رساله «مشواق» خود «غنا» و خواندن اشعار دینی و اخلاقی را به صورت خوش برای ترویج روح مؤمنان جایز دانسته است، امّا در همه آثار او با بیانی روشن، مردم را از هرگونه استفاده باطل از «غنا» و لهو ولعب برحذر داشته و گفته است : در عصر حکومت اسلامی اُموی و عباسیان که با ائمه طاهرین (ع) هم عصر بوده اند، «غنا» به گونه مبتذل در درباریان رواج داشت و به طوری که زنان مغنیه در مجالس خلفاء و وزراء در میان رِجال به لهو و لعب مشغول بودند و بدون شکّ این نوع «غنا» نمی توانسته است، مورد قبول پیشوایان بر حقّ امامیه باشد (4) .

نظر بزرگان

درباره شخصیت و آثار «ملا محسن فیض کاشانی»، نظریات و دیدگاه های گوناگونی از سوی عِلما و بزرگان هم عصر و پس از آن، ابراز شده که ذیلاً چند نمونه آورده می شود :

1- «شیخ حُرّ عاملی» (متوفای 1104 ه. ق.) : «محمد فرزند مرتضی»، مشهور به «فیض کاشانی»، فاضل، عالِم، ماهر، حکیم، متکلم، محدّث، فقیه، شاعر و ادیب بود و از نویسندگانِ خوب عصر ماست که دارای کتاب ها و نوشته های فراوانی است (5) .

2- «سید نعمت الله جزایری»، (متوفای 1112 ه. ق.) : استاد محقق ما، «ملا محمد محسن فیض کاشانی»، صاحب کتاب «الوافی» و 200 کتاب و رساله دیگر می باشد (6) .

3- «سید محمد باقر خوانساری»، (متوفای 1213 ه. ق.) : بر عُلما و بزرگان دینی پوشیده نیست که «فیض» در فضل و فهم و خبره بودن در فروع و اصول دین و زیادی نوشته ها با عبارات و جملات زیبا و رسا، سرآمد دیگر عالمان دین است (7) .

4- «محدّث قمی» (متوفای 1319 ه.ق.) : او (ملا محسن فیض کاشانی)، در دانش و ادب و زیادی معلومات و دانستنی ها و به کارگیری تعبیرات و عبارات نیکو در نوشته ها و احاطه کامل به علوم عقلی و نقلی مشهور است (8) .

5- «محدّث نوری» (متوفای 1330 ه. ق.) : از مشایخ علاّمه مجلسی، عالِم با فضل، متبحر، محدّث، و عارف حکیم، «ملا محسن» فرزند «شاه مرتضی»، مشهور به «فیض کاشانی» است (9) .

6- «علاّمه امینی» (متوفای 1349 ه. ش.) : «فیض»، علمدار فقاهت و پرچمدار حدیث و گلدسته رفیع فلسفه و معدن معارف دینی و اُسوه اخلاق و سرچشمه جوشان علم و دانش هاست ... بعید است که روزگار به مثل او دیگر فرزندی را بیاورد (10) .

سرانجام ملا محسن فیض کاشانی

«ملا محسن فیض کاشانی» در سال 1090 ه. ق. و در سن 84 سالگی در شهر «کاشان» بدرود حیات گفت و در قبرستانی که در زمان حیاتش، زمین آن را خریداری و وقف نموده بود، به خاک سپرده شد . بر طبق وصیت ایشان، بر روی قبر وی، سقف و سایبان ساخته نشده است .

اهالی مسلمان شهر کاشان، هر صبح جمعه به «قبرستان فیض» که به «کرامت» یا «کرامات» هم معروف است، رفته، با قرائت فاتحه و توسّل به او، از روح ملکوتی اش استمداد می کنند .

پی نوشت

1- محارن الحکمه فی ...، محمد علم الهدی، ج1، ص 9 الی 12، انتشارات جامعه مدرسین قم

2- دیوان فیض، ج 1، ص 75 / مقدمه الوافی، ج1 / مقدمه ده رساله فیض

3- مقالات و بررسی های نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی، تهران، 56 – 45، مقالات دکتر علیرضا فیض

4- مقدمه دیوان اشعار، ج 1، ص 65، به نقل از الوافی

5- امل الامل، ج4، ص 305

6- زهرالبریع، ص 164

7- روضات الجنّات، ج 6، ص 79

8- الکنی و الالقاب، ج 3، ص 39

9- خاتمه مستدرک الوسایل، ص 42

10- الغدیر، ج11، ص 362

منابع : ویکی پدیا ... سایت طرقبه آن لاین ... با دخل و تصرّف و ویرایش ... منیژه شهرابی